Jan Kochanowski

Jan Kochanowski urodził się najprawdopodobniej w 1530 roku w Sycynie, na ziemi radomskiej. Był jednym z jedenaściorga dzieci zamożnej szlacheckiej rodziny. Jego ojcem był Piotr Kochanowski, komornik i sędzia grodzki na ziemi grodzkiej i sandomierskiej, właściciel Czarnolasu – majątku, w którym poeta mieszkał później ze swoją rodziną: żoną Dorotą i siedmiorgiem dzieci.

Staranne wykształcenie i kariera dworska Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski jako młodzieniec studiował w akademiach Rzeczypospolitej: w Krakowie i Królewcu, a także na Uniwersytecie w Padwie. Studiował nauki wyzwolone, języki klasyczne, kulturę i literaturę antyczną. Dzięki temu mógł później przenieść klasyczne formy literackie na grunt rodzimy. Kiedy Jan Kochanowski wrócił ze szkół do Polski, przez kilka lat uczestniczył w regulacji kwestii spadku po rodzicach i został właścicielem dóbr czarnoleskich, a także dostał się - jako poeta - pod mecenat biskupa Piotra Myszkowskiego i na dwór króla Zygmunta II Augusta jako sekretarz.

Dwór królewski stanowił dla Jana Kochanowskiego miejsce służby na rzecz króla i spraw państwowych, ale też źródło inspiracji dla twórczości literackiej. W tym okresie powstawały fraszki, pieśni i poematy, np. „Szachy”, „Zgoda”, „Satyr albo Dziki Mąż”, „Proporzec, albo Hołd pruski”, dramat „Odprawa posłów greckich” (który został po raz pierwszy wystawiony dopiero w 1578 roku) , łacińskie elegie i wiele innych utworów.

Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie! - życie Jana Kochanowskiego w Czarnolesie

W 1574 roku Jan Kochanowski opuścił dwór i zamieszkał w swoim majątku ziemskim, w Czarnolesie. Prawdopodobnie rok później ożenił się z Dorotą Podlodowską, z którą miał siedmioro dzieci, m.in. Urszulkę i Hannę. Choć sprawy państwowe angażowały go jeszcze, wiele czasu spędzał w domu. Napisał „Pieśń świętojańską o Sobótce”, cykl składający się z dwunastu pieśni śpiewanych przez dwanaście panien, chwalących miłość, pokój, taniec i zalety wiejskiego życia.

Dokonał także parafrazy i przekładu psalmów biblijnych, wydanych jako „Psałterz Dawidów” – było to bardzo ważne wydarzenie dla polskiej kultury, ponieważ stanowiło polski wkład w wywodzący się z Reformacji, kiełkujący dopiero proces tłumaczenia Biblii na języki narodowe. W Czarnolesie rosła piękna lipa, ulubione drzewo, pod którym Jan Kochanowski lubił siedzieć, tworzyć i odpoczywać. Upamiętnił to drzewo, poświęcając mu trzy fraszki „Na lipę” i dając głos niby żywej osobie, świadomej swojej wielkiej wartości:

„Jabłek wprawdzie nie rodzę, lecz mię pan tak kładzie

Jako szczep napłodniejszy w hesperyskim sadzie”.

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim… – „Treny” na śmierć Urszulki

Mała córeczka Jana Kochanowskiego, Urszula Kochanowska, była ulubienicą ojca, a jej śmierć w trzecim roku życia była dla poety ogromną tragedią. Jej pamięci Jan Kochanowski poświęcił jedno z najbardziej znanych swoich dzieł – „Treny”. Były one wzorowane na antycznych utworach poświęcanych zmarłym bohaterom, wychwalaniu ich zalet i wyrażaniu żalu po ich śmierci. Fakt napisania trenów żałobnych poświęconych małemu dziecku był czymś wyjątkowym i świadczył o tym, jak ważna była Urszula dla swojego ojca:

„Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?

W którą stronę, w którąś się krainę udała? […]

Pociesz mię, jako możesz, a staw się przede mną

Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną”.

„Treny” stały się inspiracją twórczości wielu później żyjących artystów, m.in. malarzy: Jana Matejki i Władysława Łuszczkiewicza oraz poety Bolesława Leśmiana, który poświęcił Urszulce Kochanowskiej wiersz ze zbioru pt. „Napój cienisty”.

Śmierć i spuścizna literacka Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski przeżył swoją córkę zaledwie o sześć lat. Zmarł nagle, w Lublinie, w 1584 roku. Podróżował, prawdopodobnie po to, aby interweniować u króla Jana Batorego w sprawach prawnych dotyczących rodziny swojej żony. Twórczość Jana Kochanowskiego była znana i doceniana już za ego życia, a rok po jego śmierci, w 1585 roku ukazały się pierwsze wydania zbiorowe jego dzieł, wydane nakładem krakowskiej Drukarni Łazarzowej (nazwanej tak od imienia właściciela, Łazarza Andrysowicza), później zwanej Drukarnią Januszowksiego.

W ciągu następnych wieków dzieła te: fraszki, treny, elegie i pieśni, stały się podstawą rozwoju literatury polskiej. Jan Kochanowski z Czarnolasu był tym, który wyniósł ją do poziomu europejskiego i wprowadził w epokę nowożytną, utworzył podwaliny polskiego języka literackiego i polskiej ortografii i na stałe wszedł do panteonu ojców narodowej kultury i sztuki.