Dom daleko od domu

Opracowanie zbiorowe to utwór, który składa się z wielu odrębnych części, przygotowanych przez różnych twórców. W żaden sposób nie współpracują oni ze sobą ani nie porozumiewają się przy tworzeniu dzieła. Każdy z nich pracuje nad indywidualnym materiałem, realizując swój wkład. Nie zachodzi więc pomiędzy nimi stosunek współautorstwa. Inicjatorem, organizatorem, koordynatorem i instytucją finansującą powstawanie opracowania zbiorowego jest wydawca. Łączy on w całość poszczególne partie dzieła i jest odpowiedzialny za jego finalny kształt. Decyduje również o tym, jak przedstawia się skład zespołu twórców, w jaki sposób powstały utwór jest eksploatowany oraz jakie wynagrodzenie przysługuje poszczególnym autorom.

Opracowania zbiorowe to najczęściej prace o charakterze naukowym, takie jak encyklopedie, słowniki, podręczniki, leksykony, albumy, kodeksy, czy zbiory referatów i konferencji. Stanowią one często zbiorczą prezentację dokonań różnych naukowców. Czytelnik ma dzięki temu możliwość spojrzenia na określone zagadnienie z różnych punktów widzenia i zajęcia na tej podstawie własnego stanowiska. Unika tym samym ryzyka subiektywizmu, co ma często miejsce w przypadku lektury opracowań pojedynczego autora. W ramach jednego opracowania może zapoznać się z dopełniającymi się, a nieraz także przeciwstawnymi teoriami czy opiniami. Przyjmuje się, że wkład w powstanie opracowania zbiorowego nie musi mieć charakteru twórczego. Może polegać m.in. na zgromadzeniu materiałów źródłowych, opracowaniu założeń metodologicznych, przeprowadzeniu badań i analiz danych statystycznych, interpretacji wyników badań, a także na sporządzeniu treści opracowania czy prezentacji graficznej.

Zgodnie z zapisami art. 11 prawa autorskiego, wydawcy przysługują autorskie prawa majątkowe do opracowania zbiorowego. Wychodzi się bowiem z założenia, że to po jego stronie leży finansowanie dzieła oraz ponoszenie ekonomicznego ryzyka związanego z jego publikacją. Uzyskuje on prawo do utworu jako całości oraz do jego tytułu, podczas gdy autorzy zachowują prawa autorskie do opracowanych przez siebie części. Wydawnictwa zwykle wymagają od twórców ujawnienia wkładu w powstanie opracowania zbiorowego. W tym celu jest przygotowywana tzw. deklaracja wkładu, obejmująca procentowy udział oraz zakres odpowiedzialności. Dokument ten ma przeciwdziałać nierzetelności naukowej, objawiającej się w postaci zjawisk jak „ghostwriting” oraz „guest autorship”. Pierwsze z nich dotyczy takiej sytuacji, w której twórca wnoszący istotny wkład w powstanie dzieła, jest pomijany na liście autorów. „Guest authorship” (inna nazwa to „honoraty authorship”) polega natomiast na tym, że autorstwo wydzielonej części opracowania zbiorowego przypisuje sobie osoba, która w żaden sposób nie uczestniczyła w jego tworzeniu. Jest ona dopisywana do listy autorów, co ma zwykle na celu nieuczciwe wzbogacenie swojego dorobku naukowego. W przypadku zaangażowania przez twórcę w powstawanie jego części opracowania zbiorowego instytucji zewnętrznej spoczywa na nim ponadto obowiązek zaznaczenia tego faktu we wstępie.